De traditionele uitvaartrituelen veranderen, maar hoe komt dat?
Vroeger organiseerde je een uitvaart via de kerk. Echter, de uitvaart zoals we die menen te kennen, verandert in toenemende mate. Universitair docent ‘Muziek, Religie & Ritueel’ Martin Hoondert van de Universiteit van Tilburg signaleert een aantal interessante ontwikkelingen. Wij spraken hem over die ontwikkelingen en zochten naar verklaringen.
Dat de traditionele uitvaartrituelen veranderen – en ook zijn veranderd – is volgens Hoondert logisch te verklaren: “Vroeger hadden we de kerk die alles voor ons regelde. Religie bepaalde hoe je uitvaart eruit moest zien, zeker in een katholieke en protestantse cultuur als de onze. De ontkerkelijking die enkele decennia gaande is, heeft ervoor gezorgd dat de kerk minder dan voorheen wordt betrokken bij een overlijden. Uitvaartorganisaties en crematoria nemen die rol nu over.”
Vanzelfsprekendheid van onsterfelijkheid.
Dat rituelen tijdens uitvaarten veranderen door de ontkerkelijking is volgens de universitair docent niet 1-op-1 te herleiden: “Dat ligt echt wel genuanceerder. De vanzelfsprekendheid van onsterfelijkheid die we kenden, is verdwenen. We zoeken nu naar nieuwe betekenisvolle verhalen. En die verhalen zijn de persoonlijke verhalen van de overledene zelf en de kleine verhalen van het leven. Die behoefte komt voort uit de wens om de overledene centraal te zetten, de rol van religie verschuift daarmee naar de achtergrond.”
Trend 1 ‘Personalisering’ van uitvaarten
Het is ook een van de belangrijkste ontwikkelingen die Hoondert signaleert: “Uitvaarten zitten momenteel in een veranderingsproces dat ik zou omschrijven als een ‘personalisering’ van uitvaarten.” Het is het geleefde leven dat daarin steeds meer centraal staat: “Tekst, video, muziek, alles wordt toegespitst op het leven van de overledene. Want dat is blijvend en dat is wat je écht wilt herdenken, zo is de overtuiging. Mede door dat proces zie je ook dat de setting van een uitvaart informeler wordt. Een uitgebreid diner bij een uitvaart is allang geen uitzondering meer. Het is een landelijke trend dat de mogelijkheden voor catering uitgebreider worden en het ritueel minder strak. Een ritueel zoals ‘het handje zand’ over de kist strooien, maakt plaats voor andere symboliek die meer gericht is op de overledene zelf.”
De informelere setting heeft ook effect op hoe we doen en wat we dragen: “De dood is en blijft een van die life-changing momenten die je meemaakt in je leven. De erkenning van de dood zag je vroeger altijd terug in bijvoorbeeld kleding en standaardrituelen bij een uitvaart. Nu lijken we die dood en de verdrietige aspecten daarvan als het ware wat meer te verhullen, doordat we wat losser omgaan met de rituelen die we kiezen. Het is allemaal wat meer casual aan het worden.”
Trend 2 Evenementisering
Klassieke rituelen verdwijnen weliswaar, maar er komen ook veel nieuwe rituelen voor in de plaats: “Dat is dan meer de evenementisering van uitvaarten. Je ziet dat bijvoorbeeld ook terug in de groeiende populariteit van de babyshower. Van alle belangrijke momenten in ons leven willen we een evenement of ritueel maken. Het is een soort natuurlijke behoefte van ons als mens. Wereldlichtjesdag, Allerzielen of publieke uitvaarten zoals die van Pim Fortuyn en Lady Diana, die zijn ontstaan uit die behoefte.” De evenementisering heeft wel degelijk een doel volgens Hoondert: “Publiekelijk in groepen herdenken en rouwen, is een manier om eigen verdriet op te roepen. En ook dat is een manier van rouwen die je samen met elkaar kunt delen. Waarom we dat verdriet precies willen oproepen en vervolgens delen is vanuit historisch perspectief lastig te verklaren.”
Stille tocht als verbindende factor
De stille tocht is een fenomeen dat volgens Hoondert wél eenvoudig is te verklaren: “Dat is echt kenmerkend voor Nederland. De stille tocht komt voort uit een lange geschiedenis van processies in steden. Vanuit die traditie zijn we ook stille tochten gaan houden, bijvoorbeeld ter herinnering aan de Tweede Wereldoorlog of als protest tegen onrecht. Het voordeel van zo’n stille tocht is dat iedereen zich erin kan herkennen en op zijn of haar eigen manier daar inhoud aan geeft. In een multiculturele samenleving zoals die van Nederland is zo’n stille tocht dan heel helpend. Je bent toch een collectief, ondanks dat er veel onderlinge verschillen zijn.”
Trend 3 Toename uitvaarten in besloten kring
Naast de groeiende behoefte aan het delen van verdriet in groepen is er ook een toename van uitvaartplechtigheden in besloten kring. Reden: de wens voor meer intimiteit. De Tubantia meldde in 2016 dat deze trend is begonnen in de Randstad en vervolgens landelijk ook doorzette. De economische crisis versnelde die trend, omdat daarmee kosten werden bespaard. Hoondert ziet ook een andere eenvoudige verklaring: “Ik ken niet de exacte cijfers, maar vaak kiest men voor een plechtigheid in besloten kring, omdat de familie simpelweg te klein is of als men weinig mensen verwacht. Bij het overlijden van een bekende Nederlander kiest men soms voor een uitvaart in besloten kring om publiciteit en aandacht te vermijden.”
Trend 4 Het moet sneller en gemakkelijker
Hoondert signaleert nog een andere laatste ontwikkeling: “Naast het feit dat uitvaarten steeds meer toegespitst worden op het individu, moet het vooral allemaal sneller en gemakkelijker worden.” En dat zie je heel goed terug in de wetgeving en de maatschappelijke discussies die daaraan voorafgaan: “In de politiek is gepleit voor de mogelijkheid van het vermengen van as, van het plaatsen van twee overledenen in plaats één persoon in de kist en voor nieuwe methoden zoals het oplossen van het dode lichaam in vloeistof. Dat zijn onderwerpen die nu spelen en uitvaarten gaan veranderen.” Ook in andere religies ziet Hoondert een vergelijkbare behoefte: “De Islam kent een religieuze plicht die zegt dat een overledene binnen 24 uur begraven moet worden. Dat kan wettelijk helemaal niet, maar dat is een van die grote onderwerpen die momenteel spelen.”
Kortom, volop ontwikkelingen in de uitvaartbranche, waarbij de balans tussen vernieuwing en tradities steeds in de gaten gehouden moet worden.
Over Martin Hoondert
Martin Hoondert is universitair docent Muziek, Religie & Ritueel aan de Universiteit van Tilburg. Onderwerpen waarin hij is gespecialiseerd, zijn rituelen en (muzikale) monumenten in de context van herdenkingen, met name herdenkingen van oorlogen en genocide.
